در صنعت کشاورزی و باغداری خاک در زمره یکی از ارزشمندترین سرمایه‌ها قرار می‌گیرد که اهمیت آن در به ثمر نشستن تلاش یک باغدار بسیار قابل توجه است. در واقع خاک مناسب یکی از پیش‌نیازهای ضروری باغداری است که وجود آن کیفیت و کمیت محصولات تولیدی را تا حد زیادی تضمین می‌کند.
خاک عنصری بسیار مهم برای ادامه حیات گیاهان و درختان است که به عنوان یکی از عناصر چهار گانه (آب، خاک، هوا و نور) برای رشد گیاهان و درختان الزامی است. خاک مهم‌ترین عنصری است که درختان برای تامین مواد مغذی و جذب آب به آن نیاز دارند.
علیرغم اینکه امروزه متخصصان حوزه کشاورزی درصدد رواج استفاده از سایر بسترها برای کاشت و پرورش گیاهان و درختان هستند اما خاک همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است. این از آنجایی نشات می‌گیرد که همچنان بالغ بر 96 درصد از نیاز بشر به مواد غذایی مختلف از طریق خاک تامین می‌گردد و سلامت و کیفیت آن از جمله عواملی است که میزان عملکرد در واحد سطح را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
سفتی یا تراکم خاک یکی از فاکتورهایی است که برای سنجش کیفیت خاک مورد استفاده قرار می‌گیرد که تابع عوامل متعددی است. در ادامه این مطلب به مقوله سفتی خاک و راهکارهای اصلاح آن پرداخته خواهد شد.
منظور از سفتی یا تراکم خاک چیست؟
همانطور که اشاره شد، خاک نقش مهمی در تامین املاح و مواد مغذی مورد نیاز درختان و گیاهان دارد. بنابراین غنای آن به تولید محصولاتی با کیفیت منتهی خواهد شد. رشد درخت بهبود یافته و دسترسی آن به مواد غذایی تسهیل خواهد شد. سفتی یا تراکم خاک امروزه به یکی از معضلات و چالش‌های عمده باغداران و کشاورزان تبدیل شده است. خاک زمانی متراکم شده و سفت می‌شود که اجزای تشکیل دهنده آن بدون فاصله لازم در کنار یکدیگر قرار بگیرند. در خاکی با تراکم طبیعی و سالم، حجم معینی از خاک را فضای خالی تشکیل داده است. به طور دقیق‌تر 50 درصد از حجم معینی از خاک متشکل از ذرات خاک بوده و 50 درصد دیگر آن باید به فضای خالی اختصاص یابد.
چه عواملی باعث ایجاد تراکم در خاک می‌شوند؟
ایجاد تراکم یا سفتی در خاک می‌تواند ناشی از عوامل زیر باشد:- بافت خاک یکی از عومل موثر در سفت شدن خاک است. به طوری‌که خاک‌های رسی به دلیل داشتن بافتی نرم‌تر و ریزتر بیشتر مستعد افزایش تراکم هستند.
- رفت و آمد ابزارآلات و ماشین‌آلات کشاورزی بویژه در زمانی که رطوبت خاک بالاست.
- عملیات اصلاحی غیر اصولی
- کاهش مواد آلی موجود در خاک
- خالی شدن خاک از گیاهان
مشکلاتی که سفتی خاک می‌تواند به دنبال داشته باشد؟
خاک سفت از آنجایی که فاقد خلل و فرج کمتر از حد مجاز است می‌تواند در پروسه کاشت و پرورش گیاهان بویژه درختان میوه معضلاتی را به همراه داشته باشد که از جمله مهم‌ترین این مشکلات عبارتند از:کاهش خلل و فرج خاک، امکان تهویه آن را مختل می‌کند
یک خاک مناسب برای اینکه بتواند سلامت ریشه درختان و امکان تنفس آنها را فراهم سازد بایستی از میزان خلل و فرج مناسب برخوردار باشد. کم شدن تخلخل در خاک اصطلاحا تراکم و سفتی آن را افزایش داده و زمینه آسیب به ریشه و خفگی درخت را فراهم می‌سازد. رشد درخت نیز در چنین خاکی با اختلال مواجه شده و باردهی آن تحت تاثیر قرار می‌گیرد. زیرا سیستم ریشه تضعیف شده و قادر به تامین آب و مواد مغذی موردنیاز درخت نیست.جمعیت بیولوژی مفید خاک به حداقل می‌رسد
کرم خاکی موجودی مفید در خاک است که در اثر فعالیت آن کیفیت خاک افزایش پیدا می‌کند. با متراکم‌تر شدن خاک امکان فعالیت این موجودات در اثر عدم وجود فضا و اکسیژن کافی کمتر شده و جمعیت آنها کاهش پیدا می‌کند. در نتیجه خاک یکی از عناصر مهم اصلاحی خود را از دست داده و کیفیت آن افت می‌کند.سرعت نفوذ و حرکت جریان آب در خاک مختل می‌شود
خاک با کیفیت، آب را با سرعت زیادی از خود عبور می‌دهد و امکان راهیابی آن به لایه‌های عمقی را فراهم می‌سازد. افزایش تراکم خاک و استقرار اجزای تشکیل دهنده آن در فاصله‌ای کم، فضای موردنیاز برای نفوذ آب را از بین برده و مانع از نفوذ آن به لایه‌های زیرین خاک می‌شود. همین امر تنش آبی میان درختان را افزایش داده و باغدار را ملزم می‌کند تا فاصله آبیاری را کاهش دهد.
ظرفیت جذب و نگهداری آب توسط خاک کاهش می‌یابد
با توجه به اینکه از میزان سرعت نفوذ آب در خاک‌های متراکم کاسته می‌شود، آب تنها سطح بالایی خاک را مرطوب می‌کند و بافت فشرده خاک مانع از نفوذ آب به لایه‌های عمقی‌تر آن می‌گردد. این امر باعث می‌شود تا ظرفیت ذخیره آب در خاک کاهش پیدا کند. در نتیجه برای تامین آب موردنیاز درختان میوه و برای جلوگیری از ایجاد تنش آبی، فاصله آبیاری درختان کاهش می‌یابد. این امر هزینه‌های باغداری و نیاز آبی درختان را افزایش می‌دهد.مانع از جذب مواد مغذی توسط درختان می‌شود
خاک نقش مهمی در تامین مواد مغذی و املاح مورد نیاز درختان ایفا می‌کند. ریشه، این مواد را از خاک گرفته و به سایر اندام‌های درخت منتقل می‌کند. از آنجایی که خاک‌های متراکم فاقد فضای مناسب برای ذخیره و نگهداشت عناصر موردنیاز درخت هستند، قدرت جذب ریشه کاهش یافته و زمینه تضعیف درخت فراهم می‌شود. درختان املاح و مواد معدنی موردنیاز خود را معمولا از طریق کوددهی دریافت می‌کنند. کود نیز به صورت محلول در آب به خاک درختان اضافه می‌شود. کاهش قدرت جذب آب توسط ریشه در خاک‌های متراکم مانع از دریافت این مواد توسط ریشه و سطح عمقی خاک می‌شود. در نتیجه حتی با وجود غنی بودن خاک، درخت قادر به دریافت مواد مغذی موردنیاز خود نخواهد بود.ریشه تضعیف شده و احتمال پوسیدگی آن افزایش می‌یابد
ریشه برای اینکه بتواند بخوبی رشد کند و زمینه رشد سایر اندام‌های درخت را فراهم سازد، نیازمند دریافت هوا و اکسیژن کافی است. در خاک‌های متراکم نیز از آنجایی که فاقد خلل و فرج لازم برای وجود هوا و اکسیژن کافی هستند، فضای کافی برای تنفس و رشد ریشه درخت فراهم نبوده و در نتیجه ریشه تضعیف می‌شود. ریشه ضعیف نیز فاقد قدرت لازم برای تامین و انتقال مواد غذایی موردنیاز به درخت است. بنابراین درخت با اختلال رشد مواجه شده و امکان دارد ریشه آن دچار پوسیدگی شود.امکان ابتلای درختان به بیماری‌های خاکزاد افزایش پیدا می‌کند
با توجه به اینکه خاک سفت و متراکم باعث تضعیف ریشه و سیستم کلی درخت می‌شود، امکان درگیری آن با بیماری‌های خاکزاد مانند عارضه‌های قارچی و باکتریایی ریشه افزایش پیدا می‌کند. دلیل این امر به این مسئله بر می‌گردد که در خاک‌هایی با تراکم بالا با توجه به زهکشی نامناسب میزان ماندآبی بیشتر است. بنابراین زمینه فعالیت عوامل بیماری‌زای خاکزی مانند باکتری‌ها و قارچ‌ها نیز افزایش می‌یابد. با این حال، این عوامل به صورت مستقیم نمی‌توانند ریشه درخت را درگیر کنند و تنها در صورت وجود آسیب و زخم در ریشه درخت می‌توانند در آن رخنه کنند. درختان کاشته شده در خاک‌های متراکم نیز از آنجایی که معمولا به دلیل فقدان آب و مواد مغذی دچار آسیب و پوسیدگی در قسمت ریشه می‌شوند، عوامل بیماری‌زا از طریق ریشه آسیب دیده به راحتی در درختان نفوذ می‌کنند.آیا خاک های سفت و متراکم نیاز به اصلاح دارند؟
با توجه به مشکلات متعددی که خاک‌های سفت و متراکم برای درختان می‌توانند در پی داشته باشند، نیاز است که در این مورد چاره‌اندیشی شود. از جمله راهکارهایی که میتوانید در این مورد اتخاذ کنید، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:مانع از سفت و فشرده شدن خاک شوید
بهترین راهکار در این مورد پیشگیری است. بنابراین با توجه به اینکه خاک رس ذاتا ماهیتی ریز و نرم دارد و مستعد تراکم و سفتی بالایی است، از این رو تا حد ممکن از رفتارهایی که می‌تواند زمینه متراکم‌تر شدن خاک را فراهم کند، اجتناب کنید. از جمله این رفتارها که می‌تواند باعث ایجاد تراکم و سفتی در خاک شود، می‌توان به رفت و آمد بیش از حد ماشین‌آلات سنگین کشاورزی، کاهش هموس خاک، خاکورزی نامناسب، رعایت نکردن چرخه طبیعی گیاه و ... اشاره کرد.
